Ο κόσμος του νερού στο φαράγγι της αρχαίας Ελεύθερνας

Αναδιφώντας 215 Ελεύθερνα, οι δρόμοι του νερού  

ΡΕΘΕΜΝΙΩΤΙΚΑ ΝΕΑ • Παρασκευή 20 Μαΐου 2022 ΣΕΛ. 7 

Ο κόσμος του νερού στο φαράγγι της αρχαίας Ελεύθερνας 

■ Του ΧΑΡΗ  

ΣΤΡΑΤΙΔΑΚΗ* 

Αφορμή για τις σημερινές «Αναδιφήσεις» υπήρξε η είδηση την περασμένη εβδομάδα για  την έναρξη μιας προσπάθειας ανάδειξης του πολιτισμού του νερού στην περιοχή της αρ χαίας Ελεύθερνας, προσπάθεια της οποίας ηγείται η καθηγήτρια αρχαιολογίας και ανα σκαφέας της Ελεύθερνας Χριστίνα Τσιγωνάκη. Είχα και παλιότερα ασχοληθεί απ’ αυτή  εδώ τη θέση με τις ομορφιές, φυσικές και πολιτισμικές, της περιοχής, στην οποία έχω δι οργανώσει πολλές εξερευνητικές επισκέψεις, την τελευταία από τις οποίες το 2017 με την  Ελληνική Σπηλαιολογική Εταιρεία. Να σημειώσω ότι στην Ελεύθερνα έχουμε επισκεφθεί  και τεκμηριώσει 14 σπήλαια, τεχνητά σχεδόν όλα, για τα οποία έχω κάνει ανακοίνωση και  στη συνέχεια δημοσίευση στο Γ’ Παγκρήτιο Σπηλαιολογικό Συμπόσιο. Να σημειώσω επί σης ότι η επίσκεψη στον Πύργο και στις Στέρνες της Ελεύθερνας αποτελούσε κλασική και  αυτονόητη σχολική εκδρομή κατά τις τρεις τελευταίες δεκαετίες του περασμένου αιώνα. 

Ο φυσικός βράχος της οροφής και  

των δύο συγκρατιέται από δέκα  

τετραγωνικά υποστηρίγματα, το 

ποθετημένα σε δύο σειρές, δια 

στάσεων 2,70 μέτρων στην πρώ 

τη Στέρνα και 3,90 μέτρων στη  

δεύτερη. Σε πολλά σημεία δια 

κρίνονται στην επιφάνεια του  

βράχου τα ίχνη από τα λαξευτι 

κά εργαλεία, ενώ σε άλλα φαίνε 

ται το επίχρισμα στεγανοποίησης.  

Οπωσδήποτε η αφαίρεση 17.000  

περίπου κυβικών μέτρων βράχου  

υπήρξε ένα εντυπωσιακό για τα  

μέτρα της εποχής έργο και εντυ 

πωσιάζει μέχρι και σήμερα. Να  

σημειωθεί ότι το ύψος τους δεν εί 

Στέρνες (Αριθμός Σπηλαιολογικού  

Μητρώου Κρήτης 688, κοινός και  

για τις δύο Στέρνες). Τα εντυπωσι 

ακότερα και πιο γνωστά τεχνητά  

σπήλαια της περιοχής της Ελεύθερ 

νας είναι ασφαλώς οι Στέρνες, δύο  

μεγάλες δεξαμενές νερού, που βρί 

σκονται στο προς δυσμάς αντέρει 

σμα του κεντρικού λόφου της Αρ 

χαίας Ελεύθερνας, σε υψόμετρο  

270 μέτρων. Η διάνοιξή τους, όπως  

υποθέτουν οι αρχαιολόγοι, ως λα 

τομείων αρχικά, είναι πιθανόν να  

έγινε στα ελληνιστικά χρόνια και η  

διαμόρφωσή τους σε υδραγωγεία στα ρωμαϊκά. Οπωσδήποτε οι απόψεις διίστανται. Οι πιθα νές χρονολογήσεις διάνοιξης των Στερνών αναφέρονται στα αρχαϊκά, στα υστεροκλασικά/ελ ληνιστικά και στα ρωμαϊκά χρόνια (Ν. Σταμπολίδης). Ο καθηγητής Π. Θέμελης χρονολογεί την  λατόμευσή τους στα αρχαϊκά χρόνια. Η μόνη που έχει προτείνει συγκεκριμένη χρονολόγηση  των δεξαμενών είναι η A. Kelly, η οποία με βάση κατασκευαστικά στοιχεία τοποθετεί την κατα σκευή τους στον 2ο αιώνα μ.Χ. Οπωσδήποτε για τελευταία φορά χρησιμοποιήθηκαν στο τέλος  της πρωτοβυζαντινής περιόδου, όπως φαίνεται από την κεραμική που ανασκάφηκε στην πρώ τη δεξαμενή, που χρονολογείται στο τέλος του 7ου - αρχές του 8ου αιώνα μ.Χ. 

Σε άγνωστη εποχή καταβλήθηκε  

προσπάθεια οι δύο δεξαμενές να  

επικοινωνήσουν μεταξύ τους, όπως  

τουλάχιστον μας επιτρέπει να υπο 

θέσουμε η διάνοιξη σήραγγας, η  

οποία όμως είναι αδιέξοδη. Είναι πι 

θανόν άλλη τέτοια σήραγγα να κρύ 

βεται χαμηλότερα, μέσα στις επιχώ 

σεις. Η τροφοδοσία των δεξαμενών  

θα πρέπει να πραγματοποιούνταν  

από την πηγή του Καλού Νερού, σε  

απόσταση μικρότερη του χιλιομέ 

τρου, η οποία μέχρι σήμερα παρέχει  

νερό σε ολόκληρη τη διάρκεια του  

χρόνου, με τη μορφή μιας ενδιαφέ 

ρουσας κρήνης. Την υπόθεση αυτή  

ενισχύει η κατά καιρούς εύρεση στο  

Και οι δύο Στέρνες  

είναι διανοιγμένες  

σε συμπαγή βράχο.  

Η προς βορρά δεξα 

μενή διαθέτει δύο ει 

σόδους και η διπλα 

νή τρεις. Οι είσοδοι  

αυτές φωτίζουν το  

εσωτερικό των Στερ 

νών, γι’ αυτό και οι  

ντόπιοι τους αποδί 

δουν το χαρακτη 

ριστικό όνομα «φέ 

ξες». Όπως έδειξαν οι δοκιμαστικές τομές που πραγματοποίησε ο κα θηγητής Θ. Καλπαξής, η νότια Στέρνα είναι νεότερη της βόρειας. Η  πρώτη δεξαμενή έχει μήκος στο κεντρικό κλίτος της 33,40 μέτρα και  πλάτος 19 μέτρα, η δεύτερη έχει μήκος στο κεντρικό κλίτος 36 μέτρα  και πλάτος 20,15 μέτρα. Το ύψος τους κυμαίνεται από 4,10 μέτρα έως  4,60 μέτρα στο ψηλότερο σημείο. Παρουσιάζουν ωστόσο μία σημα 

ντική κατασκευαστική διαφορά. Στην πρώτη υπάρχουν τέσσερα ζεύγη  πεσσών αντιστήριξης, ενώ στη δεύτερη τρία ζεύγη με διαστάσεις σχε δόν διπλάσιες σε σχέση μ’ εκείνους της πρώτης δεξαμενής. 

Ανεμόμυλου Τρύπα. Ως παράρτημα των Στερνών  

θα πρέπει να θεωρηθεί η Τρύπα του Ανεμόμυλου.  

Πρόκειται για μια σήραγγα διανοιγμένη στον φυσι 

κό βράχο, μήκους 42 μέτρων, πλάτους κυμαινόμε 

νου από 2 μέχρι 1 μέτρο και μέσου ύψους 2 μέτρων.  

Στο φυσικό έδαφός της είχε λαξευτεί πέτρινο επικλι 

νές αυλάκι. Το τέλος της σήραγγας, που πρέπει να  

βρίσκεται πολύ κοντά στην ανατολική παρυφή της  

βόρειας δεξαμενής, αποτελεί ο φυσικός βράχος, δι 

ατρημένος στο μέσον περίπου του ύψους του για τη  

δίοδο του νερού και λαξευμένος ορθογωνικά από  

εκεί και κάτω για την προσαγωγή του νερού στο αυ 

λάκι. Η Τρύπα του Ανεμόμυλου είναι, λοιπόν, ουσι 

αστικά μια στοά προσαγωγής του νερού των Στερ 

νών στις ανατολικές υπώρειες του λόφου και ύδρευ 

σης στη συνέχεια της αρχαίας πόλης στην περιοχή  

του Κατσιβέλου. Αν και η ηλικία της θα πρέπει να εί 

ναι και το τελικό, αφού στο εσωτε 

ρικό των Στερνών έχουν εναποτε 

θεί πολλά φερτά υλικά. Από μερι 

κές δοκιμαστικές τομές που έχουν  

διανοιχτεί στις βάσεις των υποστυλωμάτων φαίνεται ότι το ύψος αυτό θα  πρέπει να είναι μεγαλύτερο κατά ένα μέτρο και περισσότερο. 

Εντύπωση προκαλεί η ονο 

μασία Τρύπα Ανεμόμυλου,  

αφού τέτοια κατασκευή  

δεν αναφέρεται να λει 

τούργησε ποτέ στην ευ 

ρύτερη περιοχή. Αντίθε 

τα τρεις τουλάχιστον νερό 

μυλοι λειτουργούσαν στο  

ρεύμα της Χαλοπότας και  

ένας πολύ εντυπωσιακό 

τερος αμέσως κάτω από  

το ρεύμα της Αγίας Παρα 

σκευής, στον δρόμο προς  

το Αρκάδι. Φαίνεται, λοι 

πόν, ότι ως ανεμόμυλος  

εκλήφθηκε από τους εποι 

κιστές της Αρχαίας Ελεύθερνας (τότε Πρινές) και της Ελεύθερνας  (τότε Αναχουρδομέτοχα) κατά την περίοδο της Οθωμανικής Κα τοχής ο πιθανότατα βυζαντινός πύργος υποστήριξης της μονα 

μήκος της διαδρομής πέτρινων αγωγών νερού. Ενισχύεται ακόμη από την εύ ρεση το έτος 1966 πολύ κοντά στην πηγή, κατά τη διάρκεια εργασιών υδρο μάστευσης, αρχαίου υδραγωγείου, αποτελούμενου από κτιστή καμάρα (εικό να). Να σημειώσουμε επίσης το ενδιαφέρον που παρουσιάζει η πηγή στο Πη γαϊδάκι, λίγες δεκάδες μέτρα χαμηλότερα από τις Στέρνες σε υψομετρία, κα θώς και η στοά υδρομάστευσης του νερού του συνολικά. 

Σπήλιος του Σεΐνη (ΑΣΜΚ 2319). Το σπήλαιο αυτό  

διανοίγεται στην ευρύτερη περιοχή της Χαλοπότας,  

στην περιοχή με το τοπωνύμιο Φλαμούρι, ελάχιστα  

αριστερά και ψηλότερα της συμβολής των δύο χει 

μάρρων. Πρόκειται για μια στοά υδρομάστευσης,  

μήκους 30 περίπου μέτρων, που ο σχηματισμός  

σταλαγμιτών στην οροφή του δείχνει ότι διανοίχτη 

κε σε όχι σύγχρονες εποχές. Στο ίδιο συμπέρασμα  

οδηγούν και τα όστρακα των αγγείων, που βρίσκο 

νται τοποθετημένα σε φυσικό «πατάρι», στα μέσα  

περίπου της στοάς. Εντυπωσιακή για ένα τεχνητό  

σπήλαιο είναι και η δημιουργία λιθωματικών γουρ 

νών αλλά και μαργαριταριών των σπηλαίων. Κατά τα  

άλλα η στοά παρουσιάζει κλίση κατά την οριζόντια  

έννοια στο εσωτερικό της, ενώ στα μέσα της περί 

που διακρίνεται και η προσπάθεια διάνοιξης δεύτε 

ρου μυχού. Η διάσχισή της είναι αρκετά επώδυνη,  

τόσο εξαιτίας της πολύ χαμηλής θερμοκρασίας του  

νερού (8ο C στις αρχές Μαΐου 2005) όσο και εξαιτίας  

ναι η ίδια με της προς βορρά Στέρνας, με την οποία  και επικοινωνούσε, σε αντίθεση μ’ αυτήν, στην ορο φή της στοάς έχουν σχηματιστεί αρκετοί μικροί  σταλακτίτες, οι περισσότεροι κατεστραμμένοι σή μερα από τους διαχρονικούς επισκέπτες, από τη Βε νετοκρατία μέχρι σήμερα. 

Ο Σπήλιος του Σεΐνη παρουσιάζει ονοματολογικό και λαο γραφικό ενδιαφέρον. Το όνομά του θα πρέπει να σχετίζεται  με το μωαμεθανικό Χουσεΐν, γεγονός όχι περίεργο, αφού  στον γειτονικό οικισμό Λαγκά διαβιούσε μέχρι και την  ανταλλαγή των πληθυσμών το 1924 σημαντικό μουσουλ μανικό στοιχείο. Διασώζεται μάλιστα και τοπωνύμιο Στου  Σεΐχη, σε περιοχή διάφορη από εκείνη του σπηλαίου. Ιδι αίτερα ενδιαφέρουσα είναι η λαογραφική του πλευρά, με  δύο τουλάχιστον παραδόσεις αποδιδόμενες σ’ αυτό, ενερ γές μέχρι σήμερα και δημοσιευμένες σε ανύποπτη εποχή.  Στην πρώτη αναφέρεται το κλάψιμο βρέφους στην είσο δό του, το οποίο και παρέλαβε χωρικός που θέριζε σε πα ρακείμενο χωράφι. Όταν όμως η ώρα έφτασε δώδεκα το  μεσημέρι, από το σπήλαιο βγήκε μια γυναίκα φωνάζοντας:  «Μωρή καυκαδακούσα!» Στη στιγμή, κατά την παράδοση,  το παιδί εξαφανίστηκε από τα χέρια του χωρικού. Η δεύτε ρη παράδοση αναφέρεται σε βοσκό που πότιζε τα πρόβα τά του από τον ποταμό. Ο ίδιος ανέβηκε στο σπήλαιο για να  πιει νερό και να γεμίσει το φλασκί του. Σκύβοντας το νερό  

δικής βατής εισόδου προς την Ελεύθερνα από τον νότο. Ο πύρ γος αυτός, ο οποίος έχει πάρει στροφή γύρω από τον άξονά του,  επισκευάστηκε κατά τη δεκαετία του 1970. 

της συσσώρευσης μεγάλων ποσοτήτων λάσπης. Συνιστάται η εκ των προτέρων διάνοι ξη του καναλιού του νερού εξωτερικά του σπηλαίου, με την οποία αφαιρείται σημαντι κή ποσότητα νερού. 

θολώθηκε και ταυτόχρονα από το βάθος ακούστηκε ένα  ηχηρότατο γέλιο νεράιδων. Τον μύθο έχει καταγράψει και  διασώσει ο δάσκαλος Ν. Παπουτσιδάκης. 

Tσικούδη Σπήλιος. Θα τελειώσω  

την αναφορά μου στα επώνυμα τε 

χνητά σπήλαια της περιοχής της  

Ελεύθερνας με του Τσικούδη τον Σπή 

λιο (ΑΣΜΚ 1458, ΑΣΜΕ 3627). Βρίσκε 

ται στην περιοχή Μνήματα της Αλφάς,  

σε υψόμετρο 300 μέτρων. Κατά τον  

Πλατάκη και τον Faure, που τον επι 

σκέφθηκαν τον Αύγουστο του 1964,  

είναι ένα τεχνητό σπήλαιο-γαλαρία.  

Πιστεύω, όμως, ότι, όπως και άλλα  

σπήλαια της περιοχής, υπήρξε φυσι 

κό σπήλαιο-κοίτη παλιότερου υπό 

γειου ποταμού, στο οποίο οι άνθρω 

ποι έκαναν μερικές διευθετήσεις. Είναι πιθανόν παλιότερες γεωλογικές μεταβολές να οδήγη σαν τα νερά του στην πολύ κοντά ευρισκόμενη πηγή της Αγίας Ελέσας. Έχει μήκος 42,5 μέτρα,  πλάτος από 1,8 μέχρι 2,10 μέτρα και ύψος κυμαινόμενο από 0,5 ως 1 μέτρο. Στο βάθος καταλή γει σε μικρή θολωτή στοά μήκους 2,70 και ύψους 0,95 μέτρων, που χωρίζεται κατά μήκος στα  δύο από λίθινο όγκο. Το σπήλαιο φαίνεται να συνεχίζει για τουλάχιστον 15 μέτρα, με μια αξιό λογη σε διάκοσμο αίθουσα. Για την εξερεύνηση του τμήματος αυτού, όμως, απαιτείται διάνοι ξη, εξαιρετικά δυσχερής. Τον Ιανουάριο 2007, με τους σπηλαιολόγους Γ. Καλούδη, Στ. Λεωνι δάκη και Χ. Σκεπετζάκη ξεκινήσαμε διάνοιξη, η οποία απέτυχε εξαιτίας των δυσχερειών που  παρουσιάστηκαν αλλά και της επικινδυνότητας του εγχειρήματος. 

Σχετική με το νερό  

είναι ασφαλώς  

και η γνωστή ελ 

ληνιστική γέφυ 

ρα (Ελληνική Κα 

μάρα), στη περιο 

χή της Χαλοπότας,  

που ο αείμνηστος  

Κώστας Ξεξάκης  

την είχε ετυμολο 

γήσει από την «Δι 

χαλοπότα», εξαιτί 

ας της ένωσης εκεί  

δύο ρεμάτων. Τα  

ερείπια μιας αντί 

στοιχης γέφυρας  

σώζονται στο πα 

ράπλευρο ρέμα της Αγίας Κυριακής. Εντυπωσιακό είναι το γεγονός ότι εί ναι κτισμένη κατά το εκφορικό σύστημα. Οπωσδήποτε είχε υποστεί μεγά λες ζημιές στα τέλη του 19ου αιώνα και είχε επισκευαστεί με πιστώσεις της  Κρητικής Πολιτείας. Η παρατιθέμενη αδημοσίευτη φωτογραφία είναι τρα βηγμένη κατά την επίσκεψη στην περιοχή του Αρθούρου Έβανς, πριν την  έναρξη των ανασκαφών του στην Κνωσό. 

Ενδιαφέρον παρουσιάζει επίσης ο θολια στός νερόμυλος του Τσερβοπέτρου, που η  κατασκευή του πρέπει να πηγαίνει πίσω,  στην περίοδο της Βενετοκρατίας, το διπλα νό οίκημα για τα μεταφορικά ζώα και η κα τοικία του μυλωνά, στην απέναντι όχθη. Αξι όλογο είναι και το διασωζόμενο καλντεριμω τό μονοπάτι από την Ελληνική Καμάρα μέχρι  την Αγία Ελέσα, όπως κι εκείνο από την Αγία  Παρασκευή (στη θέση ρωμαϊκού λουτρού)  μέχρι τις βόρειες παρυφές της Λαγκάς. Αν η  επίσκεψή μας πραγματοποιείται κατά τη χει μερινή περίοδο, δεν πρέπει να παραλείψου με να επισκεφθούμε τον καταρράκτη που  δημιουργείται κοντά στον σπηλαιώδη ναό  του Αγίου Γεωργίου. Να σημειώσουμε ότι η  περιοχή διαθέτει σήμερα επτά σπηλαιώδεις  ναούς και παλιότερα οκτώ! Κι ακόμη, ενδια φέρον υδρολογικό παρουσιάζει τόσο ο Γου μένου Σπήλιος στην απέναντι από τον Κατσι βέλο περιοχή Κορακιές, όπως και στην εντεύ θεν πλευρά η κρήνη νότια από τη βασιλική  του Σωτήρα Χριστού. 

Στον παραπάνω πολιτισμό του νερού θα μπορούσαμε να προσθέ σουμε και τις 36 τουλάχιστον γνωστές τεχνητές δεξαμενές νερού  στον ελληνιστικό οικισμό της περιοχής Νησί του οικισμού Ελεύθερ να, μερικές από τις οποίες παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον, κα θώς και τις λουτρικές εγκαταστάσεις στην περιοχή Παπά-Κόλυμπος, αλλά και στον ανασκαφικό τομέα του Κατσιβέλου. Κι ακόμη προσθέ τουμε την πηγή της Αγίας Ελέσας, από την οποία υδρεύεται σήμε ρα η Λαγκά, στην περιοχή της οποίας διακρίνεται μέχρι σήμερα ένα  

εκτεταμένο δίκτυο καναλιών, με τα οποία ποτίζονταν παλιότερα τα  περιβόλια του τόπου. Ας ελπίσουμε λοιπόν η πρόσφατη πρωτοβου λία ανάδειξης να είναι συνολική, όχι μόνο των Στερνών αλλά και του  συνολικού πολιτισμού του νερού στον οποίο αναφερθήκαμε (στοές  υδρομάστευσης, υδραγωγεία, κρήνες, δεξαμενές, νερόμυλοι, στέρ νες, λουτρά, καταρράκτης κ.ά.). Να ευχηθούμε επίσης να έχει συνέ χεια, αφού στον τόπο μας μοιάζουμε πολύ με τον ποδοσφαιριστή  για τον οποίο οι φίλαθλοι λένε ότι «τα δίνει όλα στο ματς» αλλά πριν  το τέλος οι δυνάμεις του τον εγκαταλείπουν και καταρρέει... 

Περιήγηση στις ομορφιές του φαραγγιού της Ελεύθερνας 

Ελάτε μαζί μας την Κυριακή 29 Μαΐου να χαρούμε με 

ρικές από τις ομορφιές της Ελεύθερνας, σε μια εξόρμη 

ση που οργανώνουμε στη μνήμη της θαυμάστριας της  

κρητικής φύσης Erica Weber-Lukovits. Είχαμε υποσχε 

θεί κάθε χρόνο στην επέτειο του θανάτου της να πραγ 

ματοποιούμε μια από τις εκδρομές που αγαπούσε, και το  

πετύχαμε μόνο πριν από τρία χρόνια, με την περιήγηση  

στα χωριά Αμνάτος, Καψαλιανά και Πίκρης. Μεσολάβησε  

ο κορονοϊός κι εφέτος θα προσπαθήσουμε να ενώσου 

με τις άκρες του κομμένου μίτου. Δηλώσεις συμμετοχής  

μπορείτε να κάνετε στο 2831055031. Ελάτε ν’ αποχαιρε 

τήσουμε την άνοιξη και να θυμηθούμε μια καλή φίλη του  

τόπου μας. 

* Ο Χάρης Στρατιδάκης είναι Δρ Παιδαγωγικής-ιστορικός ερευνητής-συγγραφέας strharis@yahoo.gr, 2831055031