ΡΕΘΕΜΝΙΩΤΙΚΑ ΝΕΑ • Παρασκευή 5 Οκτωβρίου 2018 ΣΕΛ. 11
Κλασική, ελληνιστική και ρωμαϊκή περίοδος (480-69 π.Χ.).
Η προσωρινή Έκθεση του Αρχαιολογικού Μουσείου προσφέ
ρει αρκετά εκθέματα που συνιστούν τεκμήρια διατροφικής
Στις σημερινές «Αναδιφήσεις» θα προσπαθήσουμε να δημιουργήσουμε μια σύντομη ιστορική γραμμή της ρεθεμνιώτικης διατροφής. Κι αυτό επειδή την προσεχή Δευτέρα 8 Οκτωβρίου, στις 6.00 μ.μ. θα πραγ ματοποιήσουμε μια ξενάγηση διαφορετική από τις συνηθισμένες, με αφετηρία τον Άγνωστο Στρατιώτη, στα πλαίσια των «Ημερών Ρεθύμνου 2018». Ο τίτλος της είναι Ανιχνεύοντας τη ρεθεμνιώτικη διατρο φική ιστορία και κατά τη διάρκειά της θα προσπαθήσουμε να πάρουμε απαντήσεις σε ερωτήματα, όπως τι έτρωγαν οι Μινωίτες πρόγονοί μας, πώς εκμεταλλεύονταν τον θαλάσσιο πλούτο οι Ρεθεμνιώτες επί Βε νετοκρατίας και ποιες ήταν οι διατροφικές συνήθειες που επιβιώνουν από τον 18ο αιώνα μέχρι σήμερα. Κι ακόμη θα συναντήσουμε γιορτές διατροφικής ευωχίας, περιόδους διατροφικού λιμού, «βενιζελικούς» και «λαϊκούς» τόπους εστίασης, διατροφή του ποδαριού, τις πρώτες εμφανίσεις τροφών, τα λαϊκά εστιατόρια των μερίδων της αφθονίας, τη διαχρονική εστίαση των ενδεών και τους διατροφικούς θησαυρούς του Ρε θύμνου.
Ενετική κατοχή (1204-
1646). Στον πίνακα
«Civitas Rethymnae»,
των αρχών του 17ου αι
ώνα, που φιλοξενείται
στο Δημαρχείο της πό
λης, εντοπίζονται εύκο
λα οκτώ Ρεθεμνιώτες, να
ψαρεύουν με τέσσερις
διαφορετικούς τρόπους,
στην αμμώδη ακτή
(sabbionara) της πόλης
Υστερομινωική περίοδος (1450-1000). Οι Μινωίτες που ζούσαν στην ευρύτερη περιοχή του Ρεθύμνου, στους Αρμένους και στο Χαμαλεύρι, περιλάμβαναν στη δια τροφή τους θαλασσινές τροφές, όπως ψάρια, χταπόδια, σουπιές, θαλάσσια σαλιγκά ρια και πεταλίδες. Τρέφονταν επίσης με κρέας ζώων, τα οποία εξέτρεφαν ή κυνηγού σαν: κατσίκια, πρόβατα, λαγούς, χοίρους και βοοειδή. Έτρωγαν, φυσικά, φρούτα και καρπούς, κατανάλωναν ελαιόλαδο και έπιναν κρασί και ένα πρόδρομο είδος μπύ ρας. Από δημητριακά, χρησιμοποιούσαν σιτάρι και κριθάρι, και από όσπρια, φακή, φάβα και μαυρομάτικα φασόλια. Τα υπόλοιπα είδη λευκών φασολιών εισήχθησαν στην Κρήτη πολύ αργότερα, από τους Βενετσιάνους.
Οθωμανική κατοχή
(1646-1898). Στο Λαογρα
φικό Μουσείο εκτίθεται
ένα πρωτότυπο γραπτό δι
ατροφικό τεκμήριο, χρονο
λογημένο στα 1740. Πρό
κειται για έναν έμμετρο
«εμπορικό οδηγό» της πό
λης, προορισμένο μάλλον
να εκφωνείται από τους τε
λάληδες της εποχής, εν εί
δει διαφήμισης. Το στι
ιστορίας, απαραίτητα προκειμένου να απαντήσουμε στο ερώ τημα τι έτρωγαν οι αρχαίοι πρόγονοί μας από το 480 μέχρι το 69 π.Χ.. Αυτά είναι περισσότερο αγγεία και πήλινα σκεύη μαγει ρέματος και σερβιρίσματος. Οι παραστάσεις σ’ αυτά που πα ραπέμπουν σε κατανάλωση θαλασσινών τροφών είναι πολλές, όπως άλλωστε και τα θαλασσινά σύμβολα στα νομίσματα της Ρίθυμνας. Είναι άλλωστε χαρακτηριστικό το γεγονός ότι ακόμη και φάρμακα κατασκεύαζαν οι Ριθύμνιοι από θαλασσινές τρο φές, όπως εκείνο για τη λύσσα, για το οποίο χρησιμοποιούσαν τη σάρκα των ιππόκαμπων!
Κρητική Πολιτεία (1898-1913). Το
έτος 1898 το Ρέθυμνο κατελήφθη
από Ρωσικά στρατεύματα. Όπως
ήταν φυσικό, ο μεγάλος αριθμός
των στρατιωτών και των αξιωμα
τικών τους, δημιούργησε νέες και
επείγουσες ανάγκες στην πόλη (δι
αμονής, διασκέδασης, σεξουαλικής
εκτόνωσης κ.λπ.), και βέβαια διατρο
φικές, οι οποίες λειτούργησαν ως
καταλύτης για τη δημιουργία μιας
σειράς νέων καταστημάτων. Ανάμε
οι μισοί, και στα αβαθή νερά μπροστά της οι υπόλοιποι. Πέραν των θαλασσινών τροφών, οι Ρεθεμνιώτες της Βενετοκρατίας έτρωγαν πολύ ψωμί και μάλιστα κρι θαρένιο, πλιγούρι, τραχανά, φακές και φασόλια και πολύ σπάνια -ουσιαστικά στις μεγάλες γιορτές- κρέας, από κατσίκια, πρόβατα, χοίρους και πουλερικά. Εννοείται ότι δεν περιφρονούσαν το κυνήγι άγριων ζώων, όσων μπορούσαν να τοξεύσουν ή να αιχμαλωτίσουν με τις παγίδες της εποχής εκείνης, αλλά και τα αγριόχορτα, που από τότε συνιστούσαν σημαντικό τμήμα της διατροφής τους.
χούργημα παρέχει πλήθος
πληροφοριών για την αγορά της εποχής, μεγάλο μέρος των οποίων αφορά στη δι ατροφή. Αποδίδεται σε Αρμενικής καταγωγής Ρεθεμνιώτη ριμαδόρο και αναφέρει ονομαστικά ιδιοκτήτες καταστημάτων της πόλης, τη θέση των καταστημάτων αυ τών, με τα προϊόντα και τις υπηρεσίες που προσέφεραν. Περιλαμβάνονται περί τα 35 καταστήματα συνολικά, μεγάλο ποσοστό των οποίων αφορούν σε είδη διατροφής: μπακάλικα, εστιατόρια, φούρνοι, καφενεία, ακόμα κι ένα αχτάρικο.
σά τους, επιφανέστερο ήταν εκείνο των αδελφών Περάκη, που λειτούργησε στην οδό Τσά ρου (Αρκαδίου). Διέθετε πρωτόγνωρα για την πόλη προϊόντα, όπως σοκολάτα, κακάο, χαβιά ρι, αλλαντικά, γαλλικά κρασιά και άλλα ευρωπαϊκά ποτά, όπως βερμούτ, αλλά και τις πρώτες σαμπάνιες που ανοίχτηκαν στην ιστορία του Ρεθύμνου. Αυτά, βέβαια, απευθύνονταν, ως επί το πλείστον, στα στρατεύματα κατοχής. Η διατροφή του τοπικού πληθυσμού παρέμενε δύ σκολη, όπως μαρτυρεί και η φωτογραφία, στην οποίαν εικονίζονται Ρώσοι στρατιώτες να μοι ράζουν άλευρα σε αναξιοπαθούντες Ρεθεμνιώτες.
Περίοδος Εθνικού Διχασμού (1914-1917). Ο
Εθνικός ∆ιχασμός, που ξεκίνησε από την αντίθε
ση του πρωθυπουργού Ελευθερίου Βενιζέλου με
τον βασιλιά Κωνσταντίνο Α’, συνεχίστηκε και την
περίοδο 1917-22 και δεν άφησε αλώβητο το Ρέ
θυμνο, παρότι οι «Λαϊκοί» της πόλης αποτελού
σαν μια μικρή μειοψηφία. Η αντίθεση αυτή δεν
θα μπορούσε να αφήσει ανέγγιχτους και τους το
μείς της κοινωνικής συναναστροφής και του φα
γητού. Έτσι, οι «Βασιλικοί» έτρωγαν στο εστιατό
ριο στου Βαρούχα, ενώ οι «Βενιζελικοί» σ’ εκείνο
του Λαμπάκη (φωτογραφία) και του Ζαμπράκου.
Αντίστοιχα, διασκέδαζαν στα καφενεία Κουτσου
ράκη («Πανελλήνιον») και Κουτσουρούμπη. Το
εστιατόριο του Αντώνη Λαμπάκη ήταν το πρώ
το που ξεκίνησε να βγάζει, το καλοκαίρι, τραπέ
ζια προς τη θάλασσα, η οποία την εποχή εκείνη
απείχε ελάχιστα μέτρα από τα παραλιακά κτήρια.
Η Γερμανοκατοχή (1941-1944). Η κατοχική πείνα αντικατοπτρίζεται στους αυξημένους θανάτους της περιόδου εκείνης. Όσοι από τους Ρεθεμνιώτες μπο ρούσαν, είχαν καταφύγει στα χωριά της καταγωγής τους, όπου καταγίνονταν με την πρωτογενή παραγωγή. Άλλοι επιβίωναν με τα τρόφιμα που διανέμο νταν με δελτία, ενώ ορισμένοι διαιτούνταν, όπως - όπως, στα κατοχικά συσ
Οι πρόσφυγες της Μι
κρασίας (1917-1925).
Η εισαγωγή της βα
ριάς ανατολίτικης κου
ζίνας από τους Μικρα
σιάτες πρόσφυγες, πέ
ραν της γενικής επιρροής
που άσκησε πανελλήνια
στη μαγειρική τέχνη, συ
νοδεύτηκε στο Ρέθυμνο
από μεταβολές μαγειρι
κών πρακτικών, όπως η
συχνή αντικατάσταση του αυγολέμονου από το γιαούρτι, το μαγείρεμα σε σιγανή φωτιά, η περιορισμένη χρήση του κρέατος των πουλερικών και η κεντρική θέση των ψαριών στο τραπέζι. Οι πρόσφυγες εισήγαγαν στο Ρέθυμνο και την κατανά λωση του ούζου, ενώ οι Μικρασιάτισσες εισήγαγαν τη μεταποίηση, σε γλυκά κου ταλιού, καρπών που δεν συνηθίζονταν εδώ μέχρι τότε, αλλά και τη συντήρηση, σε τουρσιά, των πλεονασμάτων των καλοκαιρινών λαχανικών.
Οι δύσκολες μεταπο
λεμικές δεκαετίες. Οι
παλιότεροι Ρεθεμνιώ
τες δεν ξεχνούν τις με
τακατοχικές πολύ δύ
σκολες συνθήκες αλλά
όμως θυμούνται με νο
σταλγία την Προκυ
μαία, με τα καφενεία,
τα ουζερί και τα εστι
ατόριά της. Θυμούνται
τα καφενεία Ανυφα
ντάκη και Ψυχαράκη,
με τα σαλιγκαράκια,
τους τσίρους και τα τη
γανητά πατατάκια και
το προπολεμικό καφε
νείο Κουτσουρούμπη,
Οι πρόσφυγες Τουρκορεθύμνιοι (1898-
1925). Οι χιλιάδες Τουρκορεθύμνιοι πρόσφυ
γες που άρχισαν να αναχωρούν από το διαμέ
ρισμα Ρεθύμνης το 1898, με αποκορύφωμα
τους 3500 που εκπατρίστηκαν με την Ανταλ
λαγή των Πληθυσμών μετά το 1923, δεν θα
μπορούσαν παρά να αφήσουν τις διατροφι
κές τους παραδόσεις στον τόπο στον οποίο
κάποτε πλειοψηφούσαν αριθμητικά. Μια τέ
τοια παράδοση ήταν εκείνη των γαλακτοπω
λείων, με επιφανέστερο εκείνο του Σουλεϊ
μάν στον Πλάτανο. Μια άλλη παράδοση ήταν
εκείνη των αγριόχορτων, η οποία συνεχίστη
κε στους τόπους υποδοχής τους, όπως δείχνει
και το σχετικό στιχούργημα: Αν-ε ρωτάς, Κεμάλ
Πασά, στη Τζούντα [Μοσχονήσι] πώς περνούνε,
μάραθα καθαρίζουνε, τσι βρούβες τσι πουλούνε. Κι αν-ε ρωτάς, Κεμάλ Πασά, στη Κρήτη πώς περνούσαν, τσι βρούβες καθαρίζανε, τα μάραθα πουλούσαν..
Νεότερα χρόνια. Η κατάρρευ
ση των μπακάλικων και στη συ
νέχεια των μανάβικων του Ρε
θύμνου ήταν ραγδαία. Τα πρώ
τα super markets τροφίμων, με
τα ονόματα «Μαριολέτ», «Ψη
λορείτης» και «Χατζηδάκης»
άνοιξαν τη δεκαετία 1975-1985
από τις οικογένειες Μαριόλου,
Μαμαλάκη και Χατζηδάκη. Πα
ράλληλα στην πόλη εισήχθη
σαν νέες τροφές και ποτά. Η
εισαγωγή της πίτας στο σου
βλάκι έγινε από τον Αντρέα
Σπανουδάκη, ο οποίος αρχικά
χρειαζόταν να τις εισάγει από
φούρνο των Χανίων με το λε
ωφορείο της γραμμής. Ο γύρος
σίτια, το κεντρικό από τα οποία λειτουργούσε στη γωνία των οδών Καστρινο γιαννάκη και Τσουδερών. Οι θάνατοι λοιπόν στον ∆ήμο Ρεθύμνης -ο οποίος είχε, τότε, 10.792 κατοίκους- περισσότεροι μάλλον από πείνα, παρά λόγω εκτε λέσεων και μεταδοτικών ασθενειών, αποτυπώνονται και στατιστικά, εμφανίζο ντας το υψηλότερο ποσοστό τους το έτος 1942.
Έτος 1940: θάνατοι 95 | έτος 1941: θάνατοι 164 | έτος 1942: θάνατοι 250 | έτος 1943: θάνατοι 134 | 1944:θάνατοι 118.
με τους ναργιλέδες. Ήταν αυτό που συνέχισε την πορεία του και στις δεκαετίες του 1970 και 1980, με τον Ρούλη Ηλιάκη και τα αδέλφια του, συγκεντρώνοντας ηλικιωμένους σκακιστές και ποκαδόρους με τα βραστάρια τους, σε αγαστή συνύπαρξη με εξεγερμένους ροκάδες με τα σκληρά ποτά τους, και όχι μόνο. Οι πολύ παλιοί θυμούνται ακόμα με νοσταλγία τα εστια
τόρια Μαρνιέρου, Ζαμπράκου, Λαμπάκη και Κυριανιτάκη, το ζαχαροπλαστείο «Εθνικόν» και το ουζερί Ηλιάδη, με τα αποξηραμένα στον ήλιο μοσχοχτάποδα. Οι λιγότερο παλιοί θυμού νται τους πρώτους στην πόλη φοιτητές, να τρώνε στο εστιατόριο του Τάσου Τσακάλη και στη «Σαμαριά» και, αργότερα, στο «Δελφίνι».
πρωτοπαρουσιάστηκε από τον
Γιώργη Κυριανιτάκη, που ήταν
ο ίδιος που έφερε στην πόλη
σχετικό περιστροφικό μηχάνη
μα και αντικατέστησε την ψησταριά με κάρβουνα με αντίστοιχη ηλεκτρική. Η πίτσα πρωτοεμφανίστηκε στο κατάστημα του Μανόλη Αγγελιδάκη στην οδό Μοάτσου, ο οποίος την είχε γνωρίσει ως μετανάστης στην Αμερική. Η Coca Cola εισήχθη στην πόλη το 1970 από τους αδελφούς Αγγελάκη.
Αυτά και άλλα πολλά θα δούμε στην ξενάγηση της προσεχούς Δευτέρας. Ελάτε μαζί μας να μάθουμε για την πρόοδο του ψησίματος από τα ξύλα στα κάρβουνα, και απ’ αυτά στη γκαζιέρα, στο πετρογκάζ και στον ηλεκτρισμό, για τις διατροφικές απαγορεύσεις που υπαγόρευαν οι τρεις θρησκείες των Ρεθεμνιωτών, για το επίσημο και το ανεπίσημο κρέας, για το καθαρό και το ακάθαρτο νερό, για τις αφανείς γυναί κες της ρεθεμνιώτικης διατροφής, για τον «παράδεισο» του αλκοόλ, για την «ιερή» εικοσάδα των αγριόχορτων, για τον έρωτα στην τετράδα «κουκιά-αγκινάρες-παπούλες-σαλιγκάρια» και για πολλές ακόμη δι ατροφικές συνήθειες και απολαυστικές γευστικές μνήμες του Ρεθύμνου.
Στις 7.00 η ώρα θα καταλήξουμε μπροστά στο Παλιό Λιμάνι, δίπλα στην Αποβάθρα, όπου θα παρακολουθήσουμε την παρουσίαση του βιβλίου των Εκδόσεων Γραφοτεχνική «Η Τροφή του Ρεθύμνου» από την αρχαιολόγο και ιστορικό της ελληνικής διατροφής Μαριάννα Καβρουλάκη και από την ιδιοκτήτρια του πολυβραβευμένου εστιατορίου «Αυλή» Κατερίνα Ξεκάλου. Θα ακολουθήσει η προβολή του υπογρα φόμενου με τα παραλειπόμενα του βιβλίου. Την εκδήλωση θα συντονίσει ο Πρόεδρος του Συλλόγου Κατοίκων Παλιάς Πόλης Θωμάς Κρεβετζάκης, ενώ σε περίπτωση κακοκαιρίας αυτή θα πραγματοποιηθεί στο «Σπίτι του Πολιτισμού». Το βιβλίο, το οποίο κυκλοφορεί με επιτυχία από τις αρχές του καλοκαιριού, έχει επιμεληθεί η Αγγελική Βλαχοπούλου, όπως άλλωστε και το προηγούμενο της σειράς «Το Ρέθυμνο του τρόμου», το οποίο έχει εξαντληθεί.
* O Χάρης Στρατιδάκης είναι Δρ Παιδαγωγικής-ιστορικός ερευνητής-συγγραφέας
strharis@yahoo.gr, 2831055031
